what is Mutual fund? हा प्रश्न आता सर्वसामान्यांना पडतो आहे कारण आता सर्वत्र म्युच्युअल फंडाची जाहीरात केली जात आहे. Mutual Fund Sahi Hai !/ म्युच्युअल फंड सही है ! हे वाक्य तर आता सर्वांना नेहमीचं झालंय
पारंपारिकपणे, आपण भारतीय आपल्या गुंतवणुकीसाठी रिअल इस्टेट(Real Estate), सोने(Gold) आणि बँक मुदत ठेवींवर (FD) अवलंबून असत. परंतु गेल्या दोन दशकांत, म्युच्युअल फंड (Mutual Fund) हे गुंतवणुकीचा उत्तम पर्याय म्हणून उदयास आला आहे कारण म्युच्युअल फंड या पारंपारिक गुंतवणुकीच्या तुलनेत जास्त परतावा (Returns on Investment) मिळविण्याची संधी देतात.
म्युच्युअल फंडामध्ये गुंतवणुक करणं तसंच हवे तेव्हा गुंतवणुक परत मिळवण्याची प्रक्रिया,(बँक ठेवींप्रमाणे) एकदम सुलभ आहे. तसेच म्युच्युअल फंड वैयक्तिक गुंतवणूकदाराकडून गुंतवणूकीच्या व्यवस्थापनाची (Investment Management) जोखीम, जबाबदारी काढून टाकतात कारण व्यावसायिक फंड व्यवस्थापक( Fund Manager) त्यांचे व्यवस्थापन करतात. म्युच्युअल फंडाचा अर्थ तपशीलवार समजून घेऊ
How is a mutual fund set up? म्युच्युअल फंडाची स्थापना कशी केली जाते?
म्युच्युअल फंडाची स्थापना ट्रस्टच्या स्वरूपात केली जाते. ज्यामध्ये प्रायोजक (Sponsor) ,ट्रस्ट चे विश्वस्त ( Trustee) ,मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (Asset Management Company),कस्टोडिअन,रजिस्ट्रार कार्यरत असतात.
1.Sponsor in Mutual Fund/ प्रायोजक-
म्युच्युअल फंडाच्या प्रवर्तकाला स्पॉन्सर/Sponsor म्हणतात.म्युच्युअल फंडाची स्थापना करून तो यशस्वीरीत्या चालवण्यासाठी आर्थिक क्षमता आणि तज्ञ् मनुष्यबळाची गरज असते. म्युच्युअल फंडच्या स्पॉन्सरची आर्थिक क्षेत्रातील मागील वर्षांतील कारकीर्द,अनुभव चांगली असेल आणी सेबी (SEBI) च्या सर्व नियमांची पुर्तता करणाऱ्या प्रवर्तकांनाच नवीन म्युच्युअल फंड काढण्याची परवानगी मिळते.
ट्रस्टी कंपनी (Trustee Company),आणि मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीची (Asset Management Company) स्थापना करुन म्युच्युअल फंड ची सुरुवात करणे तसेच कस्टोडिअन ची नेमणुक करण्याची कामे स्पॉन्सर करतात.
ट्रस्टची स्थापना एका कींवा एकापेक्षा जास्त Sponsors द्वारे केली जाऊ शकते. म्युच्युअल फंड जर बँकेचा असेल तर बँक त्याची प्रायोजक /Sponsor असते. उदा. Axis mutual fund चे प्रायोजक/ Sponsor Axis Bank Limited हि आहे
2.Trustee in Mutual Fund:-
म्युच्युअल फंड-एक ट्रस्ट( TRUST) – म्युच्युअल फंडाची स्थापना इंडियन ट्रस्ट ऍक्ट १८८२ नुसार एक ट्रस्ट म्हणुन केली जाते. त्यासाठी ट्रस्ट डीड करून त्या डीडप्रमाणे विश्वस्त (Trustee Company/ट्रस्टी कंपनी) ची नेमणुक करुन म्युच्युअल फंडाची जबाबदारी स्पॉन्सर त्यांच्याकडे सोपतात.गुंतवणुकदारांचे/युनिटधारकांचे हितरक्षण करण्याची जबाबदारी विश्वस्त कंपनी (Trustee Company)ची असते.
ट्रस्टी कंपनीचे विश्वस्त( Trustee) हे स्वतंत्र स्पॉन्सर्सशी संबंध नसलेले असतात. मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (Asset Management Company) च्या कामकाजावर नजर ठेवण्याचे काम विश्वस्त करतात.कंपनीच्या चुकींमुळे युनिटधारकांच्या नुकसानाला विश्वस्त(Trustee) जबाबदार असतात.
विश्वस्त हे सुनिश्चित करतात की निधी खरोखरच भागधारकांच्या हितासाठी व्यवस्थापित/ Manage केला जाईल. विश्वस्त निधीच्या दैनंदिन व्यवस्थापनात सहभागी नसले तरी, छोट्या गुंतवणूकदारांच्या हिताचे रक्षण केले जाईल याची खात्री करण्यासाठी ते मार्गदर्शक तत्त्वे ठरवितात आणि त्याचे अनुपालन होत आहे याची तपासणी करतात. उदा. Axis mutual fund चे विश्वस्त(Trustee) Axis Bank Trustees Limited हे आहेत.
3.मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी /AMC- (Asset Management Company) –
गुंतवणुकदारांकडून /युनिटधारकांकडुन गुंतवणुकीसाठी आलेल्या निधीचे (फंड) व्यवस्थापन करण्यासाठी Investment Manager म्हणुन भारतीय कंपनी कायद्यानुसार म्युच्युअल फंडाचे स्पॉन्सर मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (Asset Management Company) ची स्थापना करतात.
म्युच्युअल फंडाचे कामकाज,नवी योजना बाजारात आणने ( NFO),गुंतवणुकदारांचे/युनिटधारकांचे पैसे योग्य पद्धतीने बाजारात गुंतवुन चालु असलेल्या योजनांमधील निधीचे/ फंडाचे योग्य व्यवस्थापन करण्याची जबाबदारी यांच्याकडे असते.
विक्री व इतर विभागांच्या कर्मचाऱ्यांची, रजिस्ट्रार, ऑडिटर यांची नेमणुक करण्याची,व व्यवस्थापनासंबंधित इतर सर्व कामे मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी करते. यासाठी मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनीला म्युच्युअल फंडाकडून फी दिली जाते. SEBI (Security Exchange Board of India) ने मंजूर केलेली मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (AMC) विविध प्रकारच्या सिक्युरिटीजमध्ये गुंतवणूक करून निधीचे व्यवस्थापन करते.
मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (AMC) वर देखरेख ठेवण्याचे आणि दिशा देण्याचे सर्वसाधारण अधिकार विश्वस्तांकडे(Trustee) असतात. ते म्युच्युअल फंडाद्वारे सेबीच्या (SEBI) नियमांचे पालनाचे निरीक्षण करतात.कोणतीही योजना सुरू करण्यापूर्वी सर्व म्युच्युअल फंडांनी सेबीकडे(SEBI) नोंदणी करणे आवश्यक असते.
4.रजिस्ट्रार (Registrar)-
युनिटधारकांना सेवा उपलब्ध करून देण्यासाठी मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी (AMC )रजिस्ट्रार नेमणुक करते.युनिटधारकांचे सर्व कागदपत्रे स्वीकारणे त्याची तपासणी करणे, त्याच्या नोंदी ठेवणे, म्युच्युअल फंडाच्या खात्याची आवश्यक सर्व कागदपत्रे पाठवणे, लाभांशाच्या व पैशाच्या सर्व व्यवहारांची जबाबदारी रजिस्ट्रारवर असते.म्युच्युअल फंडाच्या सल्लागारांना त्यांचे कमिशन देण्याची जबाबदारीही रजिस्ट्रार पार पाडतात.
5.कस्टोडिअन (Custodian)-
कस्टोडिअन हे म्युच्युअल फंडाचे संरक्षक म्हणून काम करतात. सेबी ने मान्यता दिलेल्या कंपनीला कस्टोडिअन म्हणून नेमता येते. गुंतवणुकीसंबंधित सर्व कागदपत्रे आणि घेतल्या गेलेल्या सिक्युरिटीज सुरक्षितपणे सांभाळणे आणि लागेल त्यावेळी उपलब्ध करून देणे तसेच घेतलेल्या सिक्युरिटीज वर वेळेवर फायदे मिळतात का यावर देखरेख ठेवण्याचे काम कस्टोडिअन करतात.
6.वितरक( डिस्ट्रिब्युटर्स )-
गुंतवणुकदार आणि म्युच्युअल फंड कंपनी यातील एक दुवा म्हणून वितरक काम करतात.म्युच्युअल फंड कंपनी म्युच्युअल फंडाच्या योजनांची विक्री करण्यासाठी देशभर वितरक नेमते. वितरक होण्यासाठी पात्रता परीक्षा उत्तीर्ण होऊन असोसिएशन ऑफ म्युच्युअल फंड ऑफ इंडीया (AMFI) यांनी जरी केलेल्या आचारसंहितेचे पालन करणे( Code of Conduct) आवश्यक आहे.
7.गुंतवणुकदार-
हा म्युच्युअल फंडचा केंद्रबिंदु आहे. त्यांच्यासाठी हि सर्व यंत्रणा कार्य करते. नियमावलीनुसार सर्व कामकाज होते आहे कि नाही आणि युनिटधारकांच्या तक्रार निवारणासाठी प्रत्येक मालमत्ता व्यवस्थापन कंपनी(AMC) एक कम्प्लायन्स ऑफिसरची नेमणूक करते. तसेच सेबीच्या नियमावलीनुसार युनिटधारकांना महत्वाचे अधिकार दिलेले आहेत.
सारांश /Summary-
सामान्य गुंतवणूकदारांसाठी म्युचअल फंड हे equity market मधे इन्वेस्ट/Invest करण्याचे उत्तम साधन आहेत। स्टॉक मार्केट,कंपनी , अर्थव्यवस्था ई. कशाचाही अभ्यास असण्याची गरज नाही। फंड मॅनेजर स्वताचे कौशल्य वापरुन गुंतवणुक करतो त्यामुळे गुंतवणूकीच्या व्यवस्थापनाची (Investment Management) जोखीम,जबाबदारी सामान्य गुंतवणूकदारांवर राहत नाही.
म्युचअल फंडच्या माध्यमातुन ते मोठ्या कंपन्यांच्या स्टॉक्समधील गुंतवणुकीत सहभागी होऊ शकतात आणि त्यांना मिळणाऱ्या नफ्याचा फायदा त्यांच्या गुंतवणुकीच्या प्रमाणात घेऊ शकतात.म्युचअल फंडामधील गुंतवणुक ही कमीतकमी 5 वर्षांसाठी असावी। कोणत्याही फंडामधे गुंतवणुक करण्याआधी त्या फंडाचा मागील 5 वर्षाचा च्या परताव्याचा आढावा घेणे जरुरी आहे.