आज शेअर बाजाराचा निर्देशांक/ Sensex 500 अंकांनी घसरला आज निर्देशांक 200 अंकांनी वधारला अशा बातम्या आपण TV वर ऐकतो, पेपरांमध्ये वाचतो. पण हा निर्देशांक/sensex म्हणजे नक्की काय? what is Sensex? तो कसा ठरवला जातो? ह्याची सुरुवात कधी झाली? BSE म्हणजे काय? या सगळ्याची माहीती आपण या लेखात घेणार आहोत.
सेन्सेक्स हा S & P BSE sensex/ BSE-30 किंवा फक्त सेन्सेक्स/Sensex म्हणूनही ओळखला जातो.सेन्सेक्स हा भारतातील शेअर बाजाराचा/बीएसईचा बेंचमार्क निर्देशांक आहे. सेन्सेक्स भारतीय शेअर बाजारातील हालचाली प्रतिबिंबित करतो. हा भारतातील सर्वात जुना निर्देशांक आहे. बीएसई/BSE जे पूर्वी बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (Bombay Stock Exchange) म्हणून ओळखले जात होते.
सेन्सेक्स/निर्देशांक म्हणजे काय? what is sensex
‘सेन्सेक्स/SENSEX’ हा शब्द ‘SENSITIVE/संवेदनशील’ आणि ‘INDEX/इंडेक्स’ या शब्दांचे मिश्रण आहे आणि शेअर बाजार तज्ञ दीपक मोहिनी यांनी तयार केला आहे.
1 जानेवारी 1986 पासून प्रकाशित, S&P BSE SENSEX हा भारतातील देशांतर्गत शेअर बाजारांची नाडी मानला जातो. प्रकाशित करताना सेन्सेक्सचे मूळ मूल्य 100 आणि त्याचे मूळ वर्ष 1979 असे घेतले गेले. त्यामुळे सेन्सेक्स ची सुरुवात 1 एप्रिल 1979 दिवशी 100 अंकांनी सुरु झाल्याचे मानतात. 25 जुलै 2001 रोजी BSE ने DOLLEX-30 लाँच केले, ही सेन्सेक्सची डॉलर-लिंक्ड आवृत्ती आहे.
BSE Sensex बॉम्बे स्टॉक एक्स्चेंजमध्ये सूचीबद्ध 30 कंपन्यांचा फ्री-फ्लोट मार्केट-वेटेड (Free-Float market-weighted) इंडेक्स आहे. या फ्री-फ्लोट कॅपिटलायझेशन पद्धतीनुसार, निर्देशांक पातळी नेहमी सेन्सेक्स अंतर्गत सूचीबद्ध 30 कंपन्यांचे फ्री-फ्लोट मूल्य दर्शवते.
1 जानेवारी 1986 रोजी बीएसईवर सूचीबद्ध 30 घटक कंपन्या ज्या सुस्थापित आणि आर्थिकदृष्ट्या सक्षम,देशातील सर्वात मोठ्या आणि सक्रियपणे व्यापार करणाऱ्या, तसेच भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या विविध औद्योगिक क्षेत्रांचे प्रतिनिधी असलेल्या 30 विविध कंपन्यांचे फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन चे मुल्य काढुन सेन्सेक्स/Sensex चे मुल्य प्रकाशित करण्यात येते.
30 घटक कंपन्यामधे Asian Paints, Axis Bank, hdfc bank, ICICI Bank, HCL, Infosys, Wipro, ITC, Reliance, TATA Motors, Maruti, L&T, Sun Pharma, या सारख्या विविध क्षेत्रातल्या अग्रगण्य कंपन्यांचा समावेश आहे.
सेन्सेक्समध्ये अर्थव्यवस्थेच्या सर्व प्रमुख क्षेत्रातील कंपन्यांचा समावेश असल्याने, Sensex खरोखरच भारतातील शेअर बाजाराची स्थिती/दिशा दर्शवितो.
सेन्सेक्सची गणना कशी केली जाते? How is Sensex calculated??
Sensex ,ज्याला BSE 30 असेही संबोधले जाते.जेव्हा तो लॉन्च करण्यात आला होता तेंव्हा त्याची गणना बाजार भांडवल किंवा “फुल मार्केट कॅपिटलायझेशन” च्या आधारे केली जात होती, परंतु 1 सप्टेंबर, 2003 पासून ती पद्धत बदलली गेली आणि त्याची गणना “फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन” पद्धतीनुसार करायला सुरवात झाली.
फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटल (Free Float Market ) म्हणजे कंपनीने जारी केलेल्या एकूण शेअर्सचे ते प्रमाण जे सामान्य लोकांसाठी ट्रेडिंग साठी सहज उपलब्ध आहेत. फ्री-फ्लोटची गणना करताना कंपनीतील प्रवर्तकांचे शेअर्स ,सरकारी शेअर्स आणि इतर शेअर्स जे सामान्य लोकांसाठी ट्रेडिंगसाठी बाजारात उपलब्ध नसतात ते विचारात घेतले जात नाहीत .
उदाहरण देण्यासाठी, फर्म A चे 100 शेअर्स आहेत असे गृहीत धरू. या 100 पैकी 70 सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध आहेत आणि 30 सरकारी मालकीच्या आहेत. याचा अर्थ 70 ‘फ्री-फ्लोटिंग’ शेअर्स आहेत आणि अशा प्रकारे फ्री फ्लोट फॅक्टर 70% असेल.
‘मार्केट कॅपिटलायझेशन’ हे कंपनीचे मूल्यांकन आहे. जारी केलेल्या समभागांच्या संख्येसह शेअरची किंमत गुणाकार करून हे निर्धारित केले जाऊ शकते.वरील उदाहरणानुसार कंपनीने 70 शेअर्स वितरीत केले आहेत, जर आज कंपनीच्या शेअर ची किंमत 50 रुपये असेल तर या कंपनीचे मार्केट कॅपिटल 3500/- रुपये होईल.
- मार्केट कॅपिटल=शेअरची संख्या( No. of Shares issued) x शेअरची किंमत( Price of Share)
- मार्केट कॅपिटल=70×50=3500
मार्केट कॅपिटलायझेशन आणि फ्री फ्लोट फॅक्टर या दोन गोष्टींच्या आधारे आपण फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन चे मूल्य काढु शकतो.
फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन = मार्केट कॅपिटलायझेशन x फ्री फ्लोट फॅक्टर
वरील सूत्रानुसार सेन्सेक्स चे मुल्य ठरवण्यासाठी सर्व 30 कंपन्यांचे फ्री-फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन काढुन एकत्रीत केले जाते.आपण हे अजुन विस्तारीत पणे पाहु.
सेन्सेक्सची गणना करण्यासाठी/ To Calculate Sensex-
- निर्देशांकातील सर्व 30 कंपन्यांचे बाजार भांडवल/Market Capitalization मोजले जाते.
- सर्व 30 कंपन्यांचे फ्री फ्लोट बाजार भांडवल( Free Float Market capitalization) मोजले जाते.
- एकूण फ्री फ्लोट बाजार भांडवल मिळवण्यासाठी सर्व ३० कंपन्यांचे फ्री फ्लोट बाजार भांडवल एकत्रित जोडले जाते.
- सेन्सेक्सची गणना करण्यासाठी आधारभूत वर्ष १९७८-७९ आहे.BSE/बीएसई नुसार सेन्सेक्सची गणना करण्यासाठी रु. 2501.24 कोटी बेस मार्केट कॅपिटलायझेशन (Base Market Capitalization) म्हणून वापरायचे आहे.
- मूळ सेन्सेक्स मूल्य / बेस इंडेक्स वैल्यू -100 ठरवण्यात आली आहे.
सेन्सेक्स फॉर्म्युला/ Sensex Formula-
सेन्सेक्स = (30 कंपन्यांचे एकूण फ्री फ्लोट मार्केट कॅपिटलायझेशन / बेस मार्केट कॅपिटलायझेशन) X बेस सेन्सेक्स व्हॅल्यू. Sensex = Free Float Market capitalization / 2501.24 Cr. X 100या 30 कंपन्या कशा निवडल्या जातात? How are these 30 companies selected for calculating Sensex?
या 30 कंपन्यांची निवड करण्यासाठी BSE/बीएसईचे खालील निकषांचा अभ्यास करते.
- कंपनी बॉम्बे स्टॉक एक्सचंगे वर लिस्ट असायला हवी.
- कंपनी मार्केट कॅपिटलायझेशन
- ट्रेडिंग फ्रिक्वेन्सी: गेल्या एक वर्षापासून प्रत्येक ट्रेडिंग दिवशी सिक्युरिटीचा व्यवहार झाला असावा.
- सरासरी दैनंदिन व्यवहार आणि सरासरी दैनिक उलाढाल:-गेल्या एका वर्षातील शेअर्सच्या सरासरी मूल्यानुसार कंपनी सूचीबद्ध टॉप 150 कंपन्यांमध्ये असावी.
- ट्रॅक रेकॉर्ड: इंडेक्स कमिटीच्या मते, फर्मकडे स्वीकार्य ट्रॅक रेकॉर्ड असणे आवश्यक आहे
सेन्सेक्ससह सर्व BSE निर्देशांकांचा आढावा घेण्यासाठी निर्देशांक समितीची प्रत्येक तिमाहीत बैठक होते. तथापि, प्रत्येक आढावा बैठकीमुळे घटकांमध्ये बदल होऊ शकतो किंवा नाही.
अशा प्रकारे शेअर बाजाराच्या सेन्सेक्स ची गणना करून तो रोजच्या रोज दुपारी ३:३० मिनिटांनी प्रकाशित केला जातो. अपेक्षा करतो आपल्याला हि माहीती उपयोगी वाटली असेल, आपल्या जवळच्या लोकांच्या ज्ञानामध्येही भर पाडावी यासाठी हि माहिती जरूर इरारांशी शेअर करा. जय हिंद ,जय महाराष्ट्र !!